سوزن دوزی بلوچ

سوزن دوزی ، هنر فاخر دست زنان بلوچ

هنر سوزن‌دوزی یکی از هنرهای تاریخی و فاخر دست زنان بلوچ و ترسیم کننده نقشه راه مد و لباس ایرانی است که طول چند هزار سال گذشته همچون برگی زرین، هویت و شناسنامه فرهنگی قوم بلوچ را به نمایش گذاشته است. 

بلوچستان ، با مردمان سخت کوش و خستگی ناپذیرش به عنوان مهمترین خواستگاه ‌یکی از ظریف‌ترین‌ هنرهای دستی ایرانی‌ شناخته می شود به گونه ای که آنچه ساکنان این‌ منطقه از دیر باز به عنوان ‌پیشکش به میهمانان اهدا می کردند امروزه به عنوانی گوهری گران بها در ایران و جهان شناخته می شود چرا که تلفیقی صمیمانه‌ از صبر و ‌هنر زنان و دختران هنرمندی است‌ که‌ در هیات سوزندوزی‌ هایی‌ ظریف‌ و جذاب متجلی‌ یافته و تبدیل به هنرصنعتی ارزنده و بی بدیل شده است به گونه ای که باید آن را نور چشم زنان بلوچ نامید و بس.

بدون‌ تردید سوزن دوزی‌ بلوچی را باید در جایگاه والای یکی از اصیل ترین، زیباترین‌ و جذاب ترین‌ صنایع‌ دستی‌کشور به حساب آورد که آوازه شهرتش به فرسنگ‌ها دورتر از این خاک رسیده و مردم بسیاری از نقاط مختلف جهان، بلوچستان را به پشتوانه آن می‌شناسند، هر جا که رد پایی از زنان بلوچ دیده شود، سوزن‌دوزی نیز عظمت خود را نشان می‌دهد این‌ هنرصنعت که بیانگر خصوصیات و ویژگیهای هر منطقه از بلوچستان است‌ و در آن ذوق‌ و خلاقیت زنان سوزن دوز به صورت‌ طرحهای‌سنتی محلی به زیباترین شکل بر تار و پود پارچه نقش می بندد، امروزه‌ در ‌میان صنایع‌ هنری و سنتی کشور در جایگاه بالایی قرار دارد.

هنرهای دستی تجلی زيبايهايی نشاًت گرفته از ذوق وسليقه مردمان هردياری نشاندهنده توجه آنان به پيرامون هزاررنگ ودنيای اطرافشان می باشد . كه گاهی  سرخوردگيهای روزنده ، گاهی سرخوشيهای حال و گذشته را با آفرينش آثارجاودانی به نمايش گذاشته اند .

هنر سوزن دوزی نيز ازاين هنرها جدانيست و شايد جنبه برتری آن عموميت يافتن است كه هر زن و دختری در منطقه ، دستی در اين هنر دارد .

سوزن دوزی بلوچی یا بلوچی دوچ مجموعه انواع خاصی از سوزن دوزی است که توسط زنان بلوچ انجام می‌شود و اولین بار از ذهن و خلاقیت زنان بلوچ ایجادشده‌است. سوزن دوزی بلوچ دارای مهر اصالت از سازمان یونسکو می‌باشد و در فهرست میراث معنوی کشور نیز ثبت شده‌است.

زیبایی هنر سوزن دوزی بلوچ به این است که در زندگی روزمره مردمان این دیار کاربرد روزانه دارد و با وجود گذشت سالیان دراز و رفت‌وآمد مدهای متنوع لباس همواره جایگاه خود را در فرهنگ مردمان بلوچ حفظ کرده‌است. این هنر تقریباً در بین تمام نقاط بلوچستان و توسط زنان بلوچ انجام می‌شود. هر دختری که متولد می‌شود از همان زمان نوجوانی این هنر را از مادرش و نزدیکانش یادمی‌گیرد و هزاران سال است بدین شکل نسل به نسل منتقل شده‌است و تا به الان پایدار مانده‌است. امروزه این هنر به شکل سنتی ماندگار در بین بیشتر زنان بلوچ رواج دارد و در اکثر مناطق بلوچستان تولید محصولات سوزن دوزی متداول است. 

زنان بلوچ میراث‌دار و حافظ اصلی فرهنگ و تمدن بلوچستان بوده و در هر شرایطی مالی که باشند، سعی می‌کنند که بهترین‌ لباس‌ها را بخرند و بپوشند. زنان بلوچ به شدت پایبند لباس‌هایی هستند که مادران‌شان در عهدهای قدیم و تاریخ باستان و پیدایش انسان می‌پوشیدند. زنان بلوچستان، به واسطه هزینه‌های گزافی که برای پوشش فاخر و زیبای خود می‌پردازند، میلیاردی پوش‌های ایران محسوب می‌شوند اما در واقعیت آنان از فرهنگ غنی و ارزشی خود پاسداری می‌کنند. زنان بلوچ در تولید لباسهای زینتی، زیبا و گرانقیمت خود طرح‌هایی را در هم می‌آمیزند و با حس شاعرانه‌ای به پوشش خود ابهت می‌بخشند. توجه به عنصر زیبایی و زیبایی‌پسندی ریشه در ذات انسانی دارد و زنان بلوچ در این زیبایی سرآمد هستند.همین زیبایی پسندی و تلاش برای حفظ میراث ماندگار طی سال‌های طولانی باعث پابرجایی لباس سنتی بلوچ و سوزن دوزی شده است.

لباس‌های سنتی بخشی از هویت زنان بلوچ است، آن‌ها دوست دارند که در روزهای مهم سال لباس‌های زیبا با طرح‌های اصیل سنتی بر تن کنند. با وجود اینکه سوزن‌دوزی در فرهنگ بلوچ بیشتر در پوشش زنان بلوچ یا روی پشتی، بالشت، پرده، رومیزی و… مورد استفاده قرار گرفته اما در حال حاضر برخی از طراحان خلاق مد و لباس بلوچ از نقوش این هنر فاخر در لباس‌های مردان از قبیل پیراهن، کروات، شال گردن و.. بهره جسته‌اند که این مهم توانسته مورد توجه و پسند جوانان و دوستداران فرهنگ و هنر بخصوص هنرمندان موسیقی و سینما در ایران و خارج از مرزها نیز واقع شود.

مردم بلوچستان جز معدود اقوام ایرانی هستند که به پوشش محلی خود پایبندند و این لباس‌های فاخر بر تن زنان بلوچ چنان خودنمایی می‌کند تا جایی که نخستین جذابیت گردشگران این منطقه سوزن‌دوزی بلوچ و اولویت خرید مسافران البسه‌های بلوچی و محصولات سوزن دوزی است.

در میان مردم بلوچ فرهنگ استفاده از البسه‌های محلی پیوندی ناگسستنی با تاریخ و فرهنگ غنی این قوم دارد و زنان بلوچ معتقدند البسه محلی مکمل شخصیت و نشانه بارز هویتی آنان است تا جایی که در فرهنگ عامه مردم بلوچستان پوشش خود نقش تعیین کننده و مهمی دارد و در مناسبات اجتماعی نیز این مهم مشهود است.

پوشش زنان بلوچ با آن که بر اثر گذر زمان شاهد تغییراتی ظاهری بوده اما هیچگاه این تغییرات بنیادی و ریشه‌ای نبوده است چرا که این تغییر و تحول‌ها نتوانسته در اصل فرم لباس بلوچ یا نقوش سوزن‌دوزی خلعی ایجاد کند بلکه این تغییر همیشه برای جذابیت و زیبایی این البسه حاصل شده و اگر غیر از این تغییری صورت گرفته یا با فرهنگ و باورهای مردم بلوچ در تضاد بوده و همخوانی نداشته، بصورت مقطعی انجام گرفته و دوام و ماندگاری چندانی بدنبال نداشته است.

تاکنون آثار فاخر هنر دست زنان بلوچ بارها در داخل و خارج از کشور در نمایشگاه‌های مختلف در معرض نمایش و فروش گذاشته شده که با استقبال چشمگیر علاقه‌مندان به صنعت مد و لباس ایرانی مواجه شده و از جمله این آثار می‌توان به آثار اساتید برجسته هنر سوزن‌دوزی ایران مرحوم "مهتاب نوروزی"، "زرخاتون عظیمی" دارنده مهر اصالت جهانی از یونسکو" و "شهناز خلیلی ایرندگان" که به سفارش فرح و اشرف پهلوی دوخته شده، اشاره کرد که در حال حاضر در محل دائمی نمایشگاه کاخ سعدآباد در معرض نمایش عموم قرار دارند.

به گفته برخی پژوهشگران تا سالهای ۶۵ و۶۶ خرید محصولات سوزن‌دوزی و هنر دست زنان بلوچ در بازارهای جهانی از سطح قابل قبولی برخوردار بوده، بطوری که فرانسه با بیشترین خرید مقام اول، آلمان دوم، آمریکا سوم و کشورهای ژاپن، سوئیس، انگلیس و ایتالیا در رده‌های بعدی خرید محصولات سوزن دوزی بلوچ قرار داشته‌اند.

تاریخچه هنر سوزن دوزی

سوزن دوزی، که در اصطلاح محلی به آن سیچِن دوچ نیز گفته می‌شود، از اصلی‌ترین هنرهای رایج در میان اقوام بلوچ است، اما به رغم اصالت چشمگیر و قابل ملاحظه این هنر باید خاطرنشان ساخت که به دلیل فقدان مطالعات مستمر و در دسترس نبودن منابع تاریخی ، بررسی پیشینه سوزن دوزی بلوچ و تعیین قدمت تاریخی آن به راحتی امکان‌پذیر نیست. باوجود این، می‌توان گفت سوزن دوزی با صنعت تولید ابریشم رابطه ای مستقیم دارد و قراین تاریخی مبین آن است که در گذشته پرورش کرم ابریشم در بلوچستان معمول بوده و تجارت ابریشم بازار گرمی داشته‌است.در برخی از منابع زمان شروع این هنر ۱۰۰ تا ۲۰۰ سال پیش از اسلام و شواهد موجود حاکی ازآن است که این شیوة دوخت از اوایل اسلام در میان قوم بلوچ رایج بوده و در دورة ایلخانی و به خصوص دور ه‌های تیموری و صفوی به اوج خود رسیده‌است.

سوزن دوزی اين هنر پرجذبه رانمی توان به زمان  خاصی اختصاص داد اما اگر بخواهيم زمان به فعليت رسيدن آن را بررسی كنيم شايد مربوط باشد به قوم اسلاوها که به ناحيه ای ازبلوچستان آمده ودرآنجا سكنی گزيدند . اين گروه از اسلاوها از طريق جاده ابريشم به اين منطقه آمده بودند ( اين منطقه درحال حاضر جز خاك پاكستان است  ودرمرزافغانستان وپاكستان قراردارد ) اين ناحيه را كه اين گروه برای سكونت خويش برگزيده بودند بعلت اينكه مسيحی بودند وآئين اسلام را قبول نداشتند كافرستان می گفتند كه اين قوم پرورش كرم ابريشم وبدست آوردن نخ از پيله های ابريشم و استفاده از آن را درپارچه بافی و سوزن دوزی به زنان بلوچ آموختند .

قبل از رواج پارچه خارجی اين منطقه از نظر تامين لباس وپارچه خود كفا بود كه به افراد متخصص اين كار جولاهك می گفتند كه زنان بلوچ با ظرافت كاريهای خاص خود هنر سوزن دوزی را رواج می دادند كه دركنار زنان مردان نيز به نوبه خود دراين امر ياری می رساندند . كارهاي سخت وخشن اين هنر را مردان وكارهای ظريف را زنان بر عهده داشتند . پنبه رستن از زنان وبافتن از مردان ، اجرای نقشه ها برروی پارچه از زنان وفروش برعهده مردان بود . سوزن دوزی آنچنان با زندگی زنان بلوچ آميخته كه درهرجای دنیا سوزن دوزی را با زن بلوچ و زن بلوچ را با سـوزن دوزی می شناسند .

سوزن دوزی اين هنر پرمباهات بلوچ بعلت زيبايی وشهرتی كه پيدا كرده است خوشبختانه فقط محصور به اين منطقه نمی باشد بلكه آوازه آن فرسنگها فراتر از اينجا نيز رسيده است وخودرا به صورتهای متفاوتی نشان داده است . بطوريكه حتی در بين افرادی كه قدرت آن را نداشته باشند تا پی به آن رموزی كه در تار و پود آن وجود دارد ببرند اما از همان ظاهر زيبا و جذاب آن نهايت استفاده را خواهند برد. 

رزم آرا در کتاب خود به نام جغرافیای نظامی به این موضوع اشاره دارد که: در قرا چانف، شکیم و ایرانشهر مقداری ابریشم به عمل می‌آوردند و به مصرف گل‌دوزی، کلاه، عرقچین، سرمه‌دان، کیسه پول، جلد دعا، بازوبند، پیش سینه و سر دست لباس زنانه می‌رساندند. از بعضی شواهد نیز چنین استناد می‌شود که، سابقاً پرورش کرم ابریشم در بلوچستان معمول بوده‌است و تجارت ابریشم بازار گرمی داشته‌است و اکنون و به اندازه مصرف داخلی ابریشم تولید می‌کنند. در مورد بافت پارچه و مصرف ابریشم در کتاب بلوچستان، تألیف ذبیح الدین ناصح آمده‌است که: پیش از آن‌که خرید پارچه از خارج معمول شود کسانی بودند که شغل آن‌ها پارچه‌بافی بود و آن‌ها را جولاهک می‌نامیدند و محل کار آن‌ها را کارگاه می‌گفتند. در کتاب تاریخ سلاجقه نیز اشاره کوتاهی به ابریشم مکران می‌شود، که قیمت آن در زمان پادشاهی طغرل شاه به مبلغ سی هزار دینار می‌رسید.

شاید نتوان سند دقیقی از تاریخچه هنر سوزن دوزی ارائه نمود، اما می‌توان در سنگ نگار ه‌ها و سفال‌های پیش از تاریخ، اشکالی هندسی مشابه نقوش سوزن دوزی بلوچ مشاهده کرد. در حقیقت هنرمندان بلوچ با ارائه طرح‌ها، نقش و نگارها، محیط، جامعه، باورها و رفتارها، خواستها و آرزوهای خودشان را بازگو می‌کنند . همچنین به اعتقاد برخی پژوهشگران و بر اساس شواهد موجود نقوش سوزن دوزی بلوچ قرابت و نزدیکی خاصی با نقوش سنگ نگاره‌های پیش از تاریخ دارد که همین قدمت سوزن دوزی باعث شده بر جذابیت و اعتبار این هنر رازآلود افزون شود.

ابزار کار سوزن دوزی

سوزن دوزی هنری است كه هنر مند برای خلق اثر خود به ابزار كم وابتدايی نياز دارد كه می تواند به راحتی آنان رافراهم كند كه درهر خانه ای يافت مي شود . و زن بلوچ با حداقل امكانات يكی از برجسته ترين هنرهای ايران را به نمايش می گذارد . 

ابزارهای ساده وابتدائی اين هنر عبارتند از : 

1- سوزن 

2- قيچی 

3- انگشتانه 

سوزن كه در زبان بلوچی به آن  سیچن یا سوچن می گويند نقش آن درسوزن دوزی بسيار مهم است و اندازه و نوع آن به نوع كار ، دوخت وپارچه مورد نظر بستگی دارد و از آنجا كه نقشها باهم تفاوت دارند سوزندوز سعی می كند ابزاركار با نوع كار هماهنگی لازم را داشته باشد . وبرای انواع دوختها از انواع سوزنهای نازک و كلفت استفاده می كنند كه بستگی به ظرافت ، نوع دوخت ونقشی كه می خواهد پياده كند دارد بطوريكه هرچه سوزن نازک تر باشد می تواند به ظرافت كار كمك كند . 

قيچي كه به آن مگراز گفته می شود يكی ديگر از ابزارهای بكار رفته درسوزن دوزی است ونقشی كه می تواند داشته باشد اين است كه به وسيله آن پارچه هارا به اندازه های مناسب كار درمی آورد . و همچنين برای برش نخ نيز از آن استفاده می شود . 

انگشتانه يا شستی كه آنرا به عنوان محافظ انگشت بكار می برند می تواند خيلی موثر باشد كه سوزن دوزان خبره بيشتر از آن استفاده می كنند و افرادی كه تازه می خواهند سوزن دوزی را فراگيرند زياد وابستگی به آن ندارند . وشايد دليل اين باشد كه افراد خبره به دليل تبحر و تجربه ای كه دارند خيلی سريع عمل می كنند و همين سرعت باعث می شود كه سوزن با شتاب بيشتری با دست آنان برخورد كند اما در افراد تازه كار به علت تمركز و دقت زياد باعث می شود كند پيش روند كمتر نياز به انگشتانه پيدا مي كنند .

مواد اولیه مورد نیاز سوزن دوزی

از آنجاكه برای ايجاد هر هنری نياز به مواد اوليه ايست ، سوزن دوزی نيز به عنوان يک هنر به مواد اوليه ای نياز دارد . برای طرح سوزن دوزی از پارچه و نخهای رنگی كه مواد اوليه را تشكيل می دهند استفاده میشود . نخهای مورد استفاده از جنس ابريشم و پنبه است كه بيشترين نخ مورد استفاده نخ پنبه ای  می باشد كه به راحتی می توان آن را دربازار از فروشنده ها خرید . نخ پنبه انواع مختلف داردكه به علت همجواری با پاكستان بيشترين استفاده از نخهای پنبه ای وارداتی پاكستان می باشد . وعلاوه برآن از نخهای مرغوب دمسه نيز استفاده می شود . از نخ ابريشم بيشتر در گذشته استفاده می شد كه امروزه به علت كميابی آن و  گران قيمت بودنش كمتر مورد استفاده قرار می گيرد . 

نخهای بكار رفته درسوزن دوزی بصورت مختلف و متنوع انتخاب می شوند كه بيشتر از نخ های برنگ تيره استفاده می شود که 80% آنها را عموما رنگهای قرمز تشكيل می دهد . البته در چند سال اخیر استفاده از رنگ های روشن نیز متداول میباشد . سوزن دوز علاوه بر نوع نخ ورنگ انتخابی آن برای خلق اثر خود به ماده اوليه ديگری كه پارچه است نيز نياز دارد .و از آنجائيكه پارچه نقش مهمی درايجاد طرح ونقش دارد هنرمند بايد دقت لازم برای انتخاب پارچه موردنظر را داشته باشد چون برای هر نوع دوختی از پارچه مخصوص به آن دوخت استفاده مي شود . مبنای اين پارچه ها غالبا كتان و پنبه است كه جنبه واردات داشته و از خارج ( پاكستان ، اندونزی و امارات ) به استان وارد می شوند . از آنجائيكه كه درسوزن دوزی بلوچ ، نقشها براساس شمارش تاروپود انجام می گيرد وهيچ طرح اوليه ای برروی پارچه پياده نمی شود وهمه طرحها ذهنی است پارچه انتخابی بايد دارای  تاروپودی منظم و كاملا عمود برهم باشد و بر اين اساس پارچه ها به دونوع درشت بافت وريز بافت تقسيم می شوند .

چون همه نقشها از لحاظ ظرافت ودرشتی به يك اندازه نيستند .بيشتر برای دوختهای ظريف وپركار از پارچه های نخی گاندی با عرض 120 استفاده می شود كه بعلت بافت ريزی كه دارند نوع دوخت بر روی آنها ظريف تر می شود . 

استفاده از پارچه های ريز بافت در گذشته بيشتر بودكه امروزه جای آنها را پارچه های نامرغوبی كه كار هنرمند را راحت تر كرده است گرفته كه اين پارچه ها تور مانند بوده ونقشی كه برروی آنها بكار برده می شود به ارزشمندی گذشته نيست و از ارزش كمتری برخوردار است پس نوع بافت پارچه عامل اصلی قيمت گذاری آن محصول محسوب می شود اگر پارچه ريز بافت و نخ بكار رفته ابريشم ( نازک) باشد ارزش آن به مراتب بيشتر از محصولات نامرغوب ودرشت بافت است .

 نحوه کار محصولات سوزن دوزی

سوزن دوز پس از آماده كردن مواد اوليه وابزار كار ، پارچه را كه بعنوان ماده اوليه محسوب می شود را با توجه به سایز مورد نیاز به اندازه های مناسب درآورده و با طرح های آماده چوبی آغشته به جوهر بر زمینه کار نقش مورد نظر را پیاده میکند یا با نخ زمینه طرح را برروی آن می دوزد .

ابتدا طرح كلی را بر روی آن پياده می كند سپس فواصل بوجود آمده را براساس نقش مورد نظر با نخ های متفاوت رنگی پر می كند .پرکار ، ميان كار و كم كار كه نوع كار محسوب می شوند دراين مرحله مشخص می شود اما نحوه دوخت همه نقشها به اين صورت نيست مثلا بال مدگ كه نوعی نقش است بدون اينكه اول طرح را با يک رنگ مشخص كنند سپس آنرا با رنگهای ديگر شكل دهند بترتيب رنگها بصورت كامل دوخته می شود نوع سوزندوزی مانند نوع نقش در هر منطقه ای متفاوت است بطوری كه دربرخی مناطق انفرادی و در جاهاي دیگر بصورت گروهی ودسته جمعی عمل شود .

درنوع گروهی كه بصورت های متفاوتی می تواند باشد ممكن است هر زن يک قطعه از پارچه را انتخاب كند و بدوزد ويا هر نقش و رنگی برعهده يكی قراربگيرد كه درگويش محلی به اين عمل دسته جمعی حشر گفته می شود . 

منظور از پركار ، كم كاروميان كار كه گفته شد اين است كه اگر تمام پارچه موردنظر سوزن دوزی شود پركار است ولی اگر بيشتر قسمتهای پارچه سوزن دوزی شود اما فواصلی هرچند كم هم باقی بماند نوع دوخت ميان كار است ولی اگر فواصل باقی مانده زياد باشد نوع كم كار را تشكيل می دهد .

مدت زمان اتمام کار سوزن دوزی

از آنجائيكه سوزن دوزی هنری است كه تنها بوسيله دست انجام می گيرد و برای توليد آن از هيچ وسيله يا تجهيزات ديگری استفاده نمی شود مسلما برای توليد آن مدت زمان زيادی لازم است كه البته به نوع دوخت ، نوع طرح ، مهارت فرد ، توليد انفرادی يا گروهی و نوع پارچه و نخ بستگی دارد .

نوع دوخت: سوزن دوز برای هريك از انواع پركار ،ميان كار و كم كار زمان يكسانی را صرف نميكند وهمه دير يا زود انجام نمی گيرند پس در تعيين مدت زمان لازم هر يک از انواع آنها موثر است .

نوع طرح: با توجه به طرح اجرايی زمانی كه بكار می رود بستگی به سادگی يا سختی آن طرح دارد كه برای برخی از طرحها زمان كم وبرای برخی ديگر زمان زيادی لازم است .طرحها همچنين براساس كوچک يا بزرگ بودنشان مدت زمان خاصی را به خود اختصاص می دهند . 

مهارت فرد: مهارت فردكه تند يا كند عمل كند بسيار مهم است هرچه فرد مهارت بيشتری داشته باشد به همان اندازه می تواند با سرعت بيشتری عمل كند .

توليد انفرادی و گروهی: از لحاظ زمانی کار فردی با فردی متفاوت است بطوری كه هرچه تعداد افرادی كه می خواهند با هم كار كنند بيشترباشد به همان ميزان توليد نيز زودتر انجام خواهدشد .

جنس پارچه ونخ: بطوری كه هرچه پارچه ريز بافت ترباشد و نخ بكار رفته نيز ابريشم و نازک باشد برای دوخت آن زمان بيشتری لازم است تا اينكه پارچه و نخ از جنس كلفت و نامرغوب انتخاب شوند. يك سوزن دوز دريك ساعت برای هر يک از انواع پركار ميان كار و كم كار می تواند بترتيب 10 سانتيمتر مربع پركار ، 35 سانتيمتر مربع ميان كار و 50 سانتيمتر مربع كم كار بدوزد .

نقش و طرح در سوزن دوزی بلوچی

نقش وطرح كه ركن اساسی درسوزن دوزی به شمارمی آيد برای هر دوره سند هويتی است كه معمولا از نسلی به نسل ديگر منتقل می شود . زنان بلوچ ممكن است براساس نوع سليقه و تجربيات خود در نقوش تغييراتی بوجود آورند و نقوش را كم وزياد كنند اما اصل آن و در واقع هويت آن نقش هرگز از بين نمیرود .

سوزن دوز نقوشی را كه بكار می برد بدون اينكه قبلا طرحی برای آنان ايجاد كند با نهايت ظرافت برروی پارچه می آورد كه برای ايجاد نقش بيشتر سعی می شود از عناصر بی جان طبيعت استفاده شود تا نقشهايی مانند نقش انسان و حيوان و اين شايد بعلت ايمان و اعتقاداتی است كه مردم بلوچ به آنها پايبند هستند اعتقاداتی كه آنها را بيشتر برای تعيين نقش به سوی اشكالی سوق می دهد كه با فرهنگ ومذهب آنها منافات نداشته باشد . تا حد امكان سعی می شود از نقوش هندسی استفاده شود اما با وجود همه اينها باز هم نقوشی كه بيانگر نقش انسان حيوان و گياه باشد را می توان درآثار هنر برخی از هنرمندان مشاهده كرد.

بطور كلی نقوشی كه بكارگرفته می شوند عبارتند از : 

1- نقوش انسانی :

از اين نقوش درهنرسوزن دوزی كمتر استفاده می شود و اين نوع نقش بر روی قاليچه ها كاربرد بیشتری دارد . نقوش انسانی ممكن است كاملا به شكل انسان نباشد اما بخاطر برخی از نشانهايی كه به انسان يا هر شی ء ديگری دارد نام آنرا اقتباس می كنند 

2- نقوش حيوانی :

نقش حیوانی كه برگرفته از نام انواع حيوانات است كه اين حيوانات ممكن است دراطراف و خود منطقه وجود داشته باشد يا مانند نقش حيوانات مثل طاووس برگرفته از آن ذهنيات فرد باشد كه بخاطر زيبايی آنرا بكار می برند .

3- نقوش گياهی :

عدم وجود گل دربلوچستان ذهن سوزن دوز را برآن داشته تا به نقش آفرينی آن بپردازد و يا كنار هم قرار دادن چند مربع ، لوزی ، مثلث يا مستطيل انواع گل ها و نقش رامی آفريند .

4- نقوش هندسی :

نقش های هندسی بيشترين كاربرد را نه تنها در سوزن دوزی بلكه در انواع فعاليت ها مانند سفال ، زرگری و... می تواند داشته باشد . 

نقشهای هندسی متنوع تر از ديگر نقوش است و در عين سادگی می تواند بسيار زيبا و جذاب باشد . پس نوع طبيعت ، آب وهوا ، ذهنيات ، روحيات ، آداب ورسوم درتعيين نوع نقش بسيار موثر است وبه همين علت است كه دوخت و نقش درهر منطقه ای با منطقه ديگر تفاوت دارد . ومعمولا يک نوع دوخت در يک منطقه نسبت به ديگر نقشها ارجعيت می يابد و بعنوان دوخت همان منطقه شناخته می شود كه مسلما افراد آن منطقه از تبحر بيشتری نسبت به ديگران برخوردارند مثلا چوطل دوزی بیشتر در منطقه گشت و سراوان رواج دارد . يا بال مدگ را می توان جزء دوخت های يكی از روستاهای سراوان ( ناهوگ) دانست .

نقشها در روستاها و شهرهای دورافتاده از اصالت بيشتری برخوردارند بطوری كه هرچه به طرف شهر پيش برويم آن اصالت كمتر به چشم می خورد . سوزن دوزی های اطراف كوههای آهوران بهترين سوزن دوزی ها هستند . نقشها را می توان همان دنيای عشق ، صداقت ، يكرنگی ، صفا وصميميت زنهای بلوچ دانست كه با زندگی آنها آميخته است .

سوزن دوزی وطرح نقش براساس شمارش تاروپود ها ايجاد می شود . ونوع كار با هم متفاوت است نقشهايی كه بصورت ظريف وبامهارت خاصی دوخته می شوند را خودكار می گويند وبه آنهايی كه درشت هستند ومرغوبيت نوع اول را ندارند توئی گفته می شود كه اين نوع تقسيم بندی درميان بلوچ های مكران رواج دارد كه می توان درعامل قيمت گذاری بسيار مهم باشد . همانطور كه گفته شد طرحهای هرمنطقه اصالت خاص خود را دارند وسوزن دوزی مناطق شمالی ( بلوچهای سرحدی ) با بلوچهای مكران ( بلوچهای مناطق جنوبی استان ) با هم متفاوتند .

درقسمتهای جنوبی رنگهای تيره با نقوش ريز و پر مورد استفاده است . اما در منطقه سرحد از رنگ روشن و نقوش ساده بيشترين استفاده می شود . درنقاط مرزی نقوش تحت تاثير سوزن دوزی پاكستان قرار می گيرد و به آن آئينه ، پولک و ... اضافه شود مهم ترين محدوديت درهنر سوزن دوزی بلوچ استفاده از نقوش هندسی است كه براساس تاروپود منظم و عمود برهم دوخته می شود . تنوعی كه درنقوش بكار می رود كنار هم قرار گرفتن نقشها است كه عموما قرينه اند 

بطور كلی ويژگی های نقوش عبارتند از :

1- ذهنی بودن 

2- برگرفته از ديده ها . شنيده ها و آرزوی افراد

3- نقش و نگارهای عاميانه 

4- نقوش برگرفته از طبيعت كه به همان نام مشهورند .

5- بسياری از نقوش دارای نام مشخص نيستند .

تنوع نقوش تا آنجاست كه به يكی ازنقوش قديمی سوزن دوزی بكالو (Bakalu ) اگر اشاره شود پی به آن خواهيم برد . بكالو كه معنی آن «هندی» است اين را می رساند كه درگذشته بلوچ و هند درگذشته با هم قرابت داشته اند . 

انواع طرحها :

1- طرح های تاری : سه تاری ، چهارتاری ، شش تاری ، هفت تاری و ده تاری

2- طرح های گل 

3- طرح های حاشيه يا اطراف گل 

4- طرح های چشم 

طرح های گل عبارتند از :

گل دانه دار. گل سرخ ، چهاردانگ ، گل بيلوار ، گل گندمی ، گل گنبدی ، گل تنک ، پرگاش ، تک ، كيسه دوز ، كويج ، تندروک ، تلمل سراوان و...

طرح های حاشيه يا اطراف گل عبارتند از : چپ وراست ، كش ، بن ، موسم  ، سفيدسر ، سوزی كشی ،اگواركش(گوهركش) ، سرطاووس و ...

طرح های چشم عبارتنداز: 

گور چشم . چشم ماهی ، چشم گوساله ، چشم سورمه ای 

 5- ابزار كار و وسايل زندگی

6- عناصر طبيعت مانند ماه و خورشيد 

7- حيوانات اهلی ووحشی مانند اسب ، شتر،مرغ ، خروس، بز و پلنگ كه بنامهای اسب گوش ، مرغ پر ، مرغ وخروس ، صبرلو ، اشتر و بز است .

8-   پرندگان 

9-   خزندگان (مار) 

انواع تولیدات سوزن دوزی

توليدات سوزن دوزی كه قبلا منحصر به سوزن دوزی بر روی لباسهای محلی بود گسترش يافته و امروز با نفوذ سازمان صنايع دستی باخلق آثار وفراورده های ديگری همچون سجاده، سفره، پرده ،کراوات ، کیف ، کفش ، گوشواره ،دستبند ، تابلو ، كوسن و... از هنرمندان روبروئيم .

ترکیب رنگ در سوزن دوزی بلوچی

رنگ‌های اصلی به کاررفته در سوزن دوزی بلوچی سنتی شامل شش رنگ است:هرچند که درمیان زنان بلوچ از قدیم به هفت رنگ رایج است و دوختی که این رنگ‌ها را در خود دارد دوخته هفت رنگ می‌گویند. دلیل این موضوع هنوز ناشناخته است.. شاید در دوران کهن یکی از رنگ‌ها حذف شده‌است.

این شش رنگ رنگ‌های اساسی دوخت سنتی بلوچی دوزی را تشکیل می‌دهند که شامل: قرمز - سبز - قهوه ای تیره - سیاه - سفید و آبی می‌باشد.۸۰ درصد طرح اولیه بلوچی دوزی با رنگ قرمز انجام می‌شود. در واقع شالوده و اساس طرح اولیه عمدتاً با رنگ قرمز شروع می‌شود و بعد از کشیدن طرح اولیه همچون نقاشی با شش رنگ دیگر پر می‌شود.

این یک قانون در بلوچی دوزی است که طرح‌ها به‌طور سه تایی پر شوند (پرشدن معادل رنگ آمیزی نهایی در نقاشی را دارد). بدین صورت که طرح اول قهوه ای تیره، طرح دوم قرمز و طرح سوم سفید. سپس فواصل بین طرح قرمز وقهوه ای تیره، با سبز پر می‌شود. فواصل مابین طرح قرمز و سفید با آبی پر می‌شود فواصل مابین طرح سفید و قهوه ای با سیاه پر می‌شود؛ و این تکرار همچنان درسرتاسر دوخت ادامه می‌یابد . در بلوچی دوزی رنگ هابا قانون مشخص باهم ترکیب می‌شوند. ذکر این نکته ضرروی است که این شش رنگ را می‌توان از هردرجه ای از آن رنگ به دلخواه تنظیم کرد.

قرمز : منظور از قرمز یعنی همه مشتقات قرمز همچون مرجانی -گوجه ای -اجری- گیلاسی- زرشکی- آلبالویی و حتی نارنجی‌های روشن و تیره و حتی زرد است.

آبی : در آبی می‌توان همه مشتقات ابی را به کار برد یعنی سرمه ای- ابی روشن- ابی نفتی و حتی سبز ابی یا فیروزه ای

سبز : در سبز هم همه مشتقات سبز رامی توان به کاربرد مثل سبز یشمی، سبز پررنگ، سبز چمنی و حتی پسته ای

قهوه ای : این مشتقات بالا در قهوه ای هم صدق می‌کند وهمه انواع مشتقات قهوه ای را می‌توان به کاربرد اما معمولاً از قدیم قهوه ای خیلی تیره رایج تراست.

سفید : سفید را هم می‌توان هم خود سفید ویا رنگ کرمی به کاربرد[[

ترکیب رنگ‌های پررنگ وکم رنگ یا رنگ‌های خیلی روشن یا خیلی تیره بسته به سلیقه و ذوق سوزن دوز بلوچ دارد و در بین زنان و دختران بلوچ براساس مدو تنوعی که هرسال ایجاد می‌کنند فرق می‌کنند. درهردوره ای طیف‌های کم رنگ وپررنگ و یا روشن یا تیره ای از این هفت رنگ را مد می‌کنند و می‌دوزند و می‌پوشند.

قطعات مورد استفاده در لباس‌های زنان بلوچ 

پیش‌سینه: که در گویش محلی به آن زیح Zih، زیگZig یا جیگGig گفته می‌شود که در قسمت یقه پیراهن به‌کار می‌رود.

پندول یا گوامتان(گوپتان) Ga-am tan : در واقع جیب لباس است. قطعه‌ای است که در زیر پیش‌سینه قرار می‌گیرد و تا نزدیک دامن ادامه دارد، طول تقریبی آن ۶۵ سانتی‌متر است.(بین سه تا سه ونیم وجب بسته به قد زنان فرق دارد)

آستیگ یا سرآستین یا آستونکAstonak  : در دو قطعه آماده می‌شود و زینت سر آستین پیران‌های زنان بلوچ است.

پادگ یا پانچک Pachac : همان پارچه شلوار است که سوزن دوزی می‌گردد. در قسمت سر شلوار استفاده می‌شود و همانند سر آستین می‌باشد. اما با این تفاوت که نقش‌ها در سر آستین بیش‌تر از پاچک می‌باشد.

تک ودامن : این قسمت حاشیه‌های پندول تا پیش سینه و لبه دامن لباس رادربرمیگیرد که سوزن دوزی این قسمت‌ها اختیاری وبرحسب سلیقه بوده و هرچقدر این قسمت‌ها بیشتر دوخته شده باشد نشان از تجمل لباس است.

نوع دوخت و نقش‌های به‌کار رفته در همه این قطعات یکسان می‌باشد، به‌طوری‌که اگر طرح مورد نظر چشم ماهی است، این طرح در پیش‌سینه، پندول ، آستیگ و پادگ مورد استفاده قرار می‌گیرد.

سایرهنرهای ترکیبی با سوزن دوزی بلوچی

آینه دوزی و آینه یکی از ابزار اصلی واساسی ترکیبی و تکمیلی در بلوچی دوزی است که به آن زیبایی بیشتری می‌بخشد. برخی طرح‌ها با آینه دوزی به کار می‌رود مثلاً پلیواردوزی معمولاً با آینه انجام می‌شود.

یکی دیگر از هنرهای ترکیبی قلاب بافی است که در بلوچی به آن کریشی گفته می‌شود. لبه پندول و همچنین لبه دامن لباس سنتی بلوچی دوزی معمولاً قلاب بافی می‌شود که به آن لعاب زیباتری ببخشید. کریشی همچنین لبه چادر و لبه شال را هم دربرمیگیرد. نخ به کاررفته می‌تواند کاموا یا نخ مخصوص قلاب بافی باشد که همیشه با رنگ‌های سوزن دوزی باید همخوانی داشته باشد.

نفوذ هنر بلوچی دوزی زنان بلوچ در پوشاک سلطنتی خاندان پهلوی

از اواسط دوره پهلوی با همکاری چهره‌هایی همچون مهر منیر جهانبانی و کیوان خسروانی تعدادی لباس با طرح و نقوش ایرانی و از همه مهمتر تکنیک‌های دوخت منحصر به فردی که متعلق به یکی از دورافتاده‌ترین مناطق ایران بود، مطرح گردید، اوج این حرکت و استفاده از هنرهای ایرانی در دهه‌های چهل و پنجاه رخ داد. در این راستا مهر منیر جهانبانی به واسطه آشنایی با سرزمین بلوچستان و هنر سوزندوزی آن، نقش بیشتری را ایفا نمود او باعث آشنایی فرح دیبا با هنرسوزن دوزی بلوچ گردید و بازدید وی از سیستان و بلوچستان را رقم زد ، قبل از برگزاری جشن‌های ۲۵۰۰ ساله پارچه‌ها و نخهای زیادی که در میان آن‌ها گلابتونهایی از نوع زرین و سیمین نیز موجود بود، به سمت بمپور (شهری که به واسطه برخی از دوختهای پرکار سوزندوزی بلوچ بسیار معروف گردید) سرازیر شد که خانم جهانبانی آن‌ها را بین اساتید معروف سوزندوزی همچون مهتاب نوروزی و مهناز جمالزهی و … تقسیم نمود تا بین شاگردان خود توزیع نمایند و ماحصل آن تولید چند دست لباس فاخر برای کلیه اعضای درجه یک خاندان پهلوی و هدایایی برای مهمانان جشن‌های ۲۵۰۰ ساله همچون کراوات، کوسن، دستمال سفره و … بود که به مجموعه رویال معروف گردیدند. در حال حاضر در موزه پوشاک سلطنتی تعداد ۶ دست لباس با سوزن دوزی بلوچ در معرض نمایش عموم می‌باشد. این لباس‌ها عمدتاً توسط کیوان خسروانی طراح مد و آرشیتکت معروف ایرانی و ماه منیر جهانبانی، خانمی که باعث آشنایی فرح دیبا با هنرسوزن دوزی و بازدید وی از سیستان و بلوچستان شده بود، طراحی شده‌اند. سوزن دوزی این لباس‌ها توسط گروهی از زنان بلوچ اجرا گردیده‌است.

بخشی از آثار موزه تاریخ معاصر در برگیرنده تعدادی از لباس‌های خاندان پهلوی از جمله فرح دیبا می‌باشد که در طبقه دوم موزه به نمایش درآمده است. در بسیاری از این لباس‌ها سوزن دوزی‌هایی بسیار ظریف و ناب بلوچ را می‌توان دید که در بهترین مراکز دوزندگی ایرانی تهیه و درباریان بارها بر تن نمودند.

تونیک مشکی سوزن دوزی بلوچ متعلق به فرح پهلوی

تونیک مشکی رنگ از جنس کرپ است که روی سینه دارای خط برش و دارای دو ساسون است، دور یقه، سرآستین، روی آستین به شکل خط طولی و حاشیه پایین تونیک به صورت نوار پهنی جَوَک دوزی شده‌است، ضمناً در قسمت یقه دقیقاً در نقطه وسط، آویز گردن یکی از زیورآلات معروف بلوچها به شکل لوزی به صورت سوزن دوزی دیده می‌شود. این لباس از کاخ موزه ملت به موزه پوشاک سلطنتی منتقل گردیده‌است.

کت سوزن دوزی بلوچ متعلق به شهناز پهلوی

یکی از لباسهایی که در حال حاضر در موزه پوشاک سلطنتی در معرض نمایش می‌باشد یک کت کوتاه به شکل نیم تنه است، با یقه سه سانتی ایستاده و آستین‌های سه ربع، رنگ زمینه پارچه به رنگ سفید است و جنس آن از کتان با بافت درشت می‌باشد و نقوش دوخته شده روی آن با شمارش تار و پود پارچه انجام پذیرفته‌است و در قسمت‌های مربوط به سرشانه کم کارتر و به سمت پایین بسیار پر کارتر می‌گردد و تمام سطح پارچه را می‌پوشاند. رنگ‌های استفاده شده در سوزن دوزی کت سفید، مشکی، خاکستری است که استفاده از گلابتون زرین و سیمین درخشش بیشتری آن داده‌است. نوع دوخت انجام شده روی این کت از نوع فنوج دوز می‌باشد که از انواع دوختهای پرکار است، این کت متعلق به شهناز پهلوی دختر محمد رضا پهلوی از همسر اولش فوزیه است.

کت با دامن حریری بلند متعلق به فرح پهلوی

یکی از این لباس‌های فاخر، پیراهنی سرخابی رنگ است که شامل پیراهن حریر بلند با کت کوتاه می‌باشد، قسمت بالاتنه پیراهن (کت کوتاه روی آن) با نقش‌هایی بسیار زیبنده بلوچ پوشیده شده‌است و متعلق یه فرح دیبا می‌باشد. در سوزن دوزی این لباس از الیاف نقره و طلایی استفاده شده و در طرح سوزن دوزی آن، تلفیق سنت و مدرن گرایی را می‌توان به وضوح مشاهده نمود که این گونه طراحی را برای اولین بار کیوان خسروانی و ماه منیر جهانبانی وارد سوزن دوزی بلوچ گردید.

سارافون سوزن دوزی بلوچ متعلق به فرح پهلوی

سارافون مشکی است که متعلق به فرح دیبا می‌باشد، جنس پارچه آن از کتان درشت بافت ضخیمی است که در دو طرف جلو و حاشیه پایین آن سوزندوزی‌های بسیار زیبایی با رنگ‌های زرد، سبز، آجری و گلابتون زرین دیده می‌شود، به دلیل استفاده از نخ ضخیم و پر دوزی کار، سوزن دوزی‌ها خیلی برجسته تر از نمونه‌های دیگر دیده می‌شوند. سارافون دارای آستر می‌باشد. دوختی که روی این سارافون انجام شده از نوع دوختهای پرکار می‌باشد. دوخت پرکار یکی از اصیل‌ترین دوختهای بلوچستان به ویژه مناطق فنوج، بمپور، ایرانشهر و ایرندگان است، این دوخت بسیار ظریف و زیباست که در آن از نقوش هندسی بهرهٔ فراوان گرفته شده‌است، دوخت پرکار بر اساس شمارش تار و پود پارچه دوخته می‌شود و معمولاً در دوخت آن از پارچه‌های بافت درشت که تار و پود آن مشخص و قابل شمارش است استفاده می‌شود و اصطلاحاً در زبان محلی به آن فنوج دوچ یا پنوچی دوچ گفته می‌شود.

نفوذ هنر سوزن دوزی بلوچی در سینمای هالیوود

در قسمت هایی از فیلم علاءالدین به کارگردانی گای ریچی Guy Ritchie که در سال 2019 ساخته شده است لباس سوزن دوزی بلوچ را برتن برخی بازیگران می بینیم که این نشان دهنده زیبایی وصف ناپذیر هنر سوزن دوزی بلوچ میباشد . این فیلم محصول کشور آمریکا و در ژانر خانوادگی وکمدی می‌باشد که در این فیلم ویل اسمیت، مینا مسعود و نیومی اسکات به هنرمندی پرداخته‌اند.

استفاده از هنر سوزن دوزی بلوچ در سایر محصولات

علاوه براینکه سوزن دوزی بلوچی بر پوشاک و لباس متداول زنان بلوچ و همیشگی استفاده می‌شد در همان زمان قدیم هم روبالشی و رومیزی و روتختی را به عنوان تزیین حاشیه سوزن دوزی می‌شد. لباس سوزن دوزی زنان بلوچ قسمت‌های اصلی آن به نام‌های جیگ ، پندول و آستیگ و لبه پادگ سوزن دوزی می‌شود به طوری که از گذشته تاکنون تغییر چندانی در آن به وجود نیامده است. شال یا روسری (سریگ) هم رنگ یا با رنگ مکمل این لباس هم حاشیه و بطن اش سوزن دوزی شده‌است و بعد از اسلام و آمدن چادر مشکی، چادر به پوشش اضافه شد که چادر مشکی هم لبه حاشیه ان را امروزه سوزن دوزی و قلاب بافی (کریشی) می‌کنند. از نمونه‌های سوزن دوزی، فرآورده‌های تکمیلی نظیر: روبالشی، رومیزی، تابلو سوزن دوزی، روتختی، بند دوربین؛ لبه چادر و لبه شال، کیف، جای جوراب، قوطی سیگار، کیف بغلی، کیف پول خرد، جلد عینک، جای کلید، جای دستمال کاغذی، دستمال سفره، شلوار، کت، مانتو، کراوات، پارچه، کفش، کمربند، کیف، آباژور، چکمه، شلیته، بلوز، کاپشن، جلد آلبوم، قاب عکس و … تهیه می‌شود.بلوچی دوزی روی کوسن از قدیم در فرهنگ بلوچ انجام می‌شده‌است امروزه ترکیب هنر چرم و سوزن دوزی محصولاتی شبیه کیف پول و کیف دستی به بازار عرضه کرده‌است. علاوه بر آن برای اولین باز ترکیب سوزن دوزی روی چوب به عنوان یک هنر انجام می‌شود.